Ko Ahorangi Poia Rewi te Tumuaki o Te Tumu, engari, he whakahirahira hoki āna mahi rangahau kia ora ai te reo Māori. Ko ia hoki tētahi o ngā ētita o te pukapuka, The Value of the Māori Language: Te Hua o te Reo Māori (Huia Publishers).
He uiui tēnei, he mea mahia mā runga īmēra.
Te Tumu: e te rangatira, tēnā koe. Ka harikoa te ngākau i tō whakaae kia uiuia mō tēnei putanga o tō tātou rangitaki (blog).
Nā, i tērā tau i whakatūria ai koe hei Tīni, arā hei tumuaki o Te Tumu, ā, i tēnei tau i whakaahorangitia koe. He mahi nunui pea ēnei tūranga hei hāpai i te reo Māori i roto i ngā akoranga o Te Tumu, i ngā mahi rangahau, i te whare wānanga hoki. Engari, ka whakapā tāku pātai tuatahi ki tō huarahi ki ēnei tūranga hou. I tō tamarikitanga me tō kuranga, he mea nui te reo Māori ki a koe? Ka aha koe ki te whare wānanga? Nā te aha koe i tahuri ai ki tō mahi hei pūkenga reo Māori? Ko wai ngā pūkenga e whai nei koe?
Poia Rewi: He roa pea te takahanga ki konei. Nā Hine-maringanui pea, nā ngā mana o ngā tīpuna pea, nā ngā pākeke mōhio pea ki te arataki, nā taku hapū ake hoki i runga i te mea, katoa rātou i whakawatea i a au i nga kawenga o te hapū i wātea ai au ki te whai i te ao mātauranga nei. Āpiti atu, ko ngā hoa mahi i roto i ngā whare wānanga e rua (otirā i ngā whare wānanga maha i ngā mahi rangahau) – nā ngā hoa mahi nei au i whakawātea, arā, ka pīkauhia e rātou ngā mahi akoako kia oti i a au ngā rangahau. Ko taku whakapae, nā te rangahau rawa i ū ai te piki tūranga ki uta.
Te Tumu: I tō tamarikitanga me tō kuranga, he mea nui te reo Māori ki a koe?
Poia Rewi: Ehara i te mea i noho motuhake te reo: i aro nui au ki ngā mea Māori (noho marae, mahi whānau, haere ki ngā huihui)
Te Tumu: Ka aha koe ki te whare wānanga?
Poia Rewi: Ko aku aronga nui i ēnei tau, 1) ko te whakapakari hoa mahi, 2), ko te whakapakari i ngā kaupapa akoako a Te Tumu, c) ko te whakapūmau me te whakatairanga i ngā mātauranga Māori, Pasifika , iwi taketake ki te Whare Wānanga o Otākou.
Te Tumu: Nā te aha koe i tahuri ai ki tō mahi hei pūkenga reo Māori?
Poia Rewi: i tīmata noa iho au hei kaiāwhina mā Te Haumihiata Mason i Waikato, koia taku whakamarumaru whakaako reo tuatahi, hua noa, ka hapū tētahi kaiako reo, ka riro māku e kawe, nā, kua pūkenga reo Māori.
Te Tumu: Ko wai ngā pūkenga e whai nei koe?
Poia Rewi: Kua whakahuatia e au a Te Haumihiata, arā atu ano a Te Wharehuia, a Hirini, a Tīmoti. Arā anō ngā pūkenga ā-iwi nei, i aku hapū, i aku iwi nui tonu.
Te Tumu: Kua tino mārama nei, he nui rawa atu tō aroha ki te reo Māori, ā, kei te pīrangi koe kia kōrerotia whānuitia te reo i roto i te hapori. He aha ōu wawata mō te reo?
Poia Rewi: kia nui ake te korerotia, kia tokomaha ake te hunga korero; mātua, koinā.
Te Tumu: Me aha kia tutuki ai?
Poia Rewi: Kia tangata whenua anō te reo i te whenua nei, kātahi ka tutuki.
Te Tumu: he huhua ngā momo kura onāianei e whakaako ana i te reo Māori, engari kei ngā whare wānanga ngā tini mahi rangahau. Whakamāramatia tō koutou hōtaka rangahau ko āu ākonga paerunga. He aha ngā painga e tūmanakohia ana? He aha ērā atu rangahau kāore anō kia meatia, engari kei te matea tonu?
Poia Rewi: ko Te Kura Roa te Kawenga Rangahau matua – he kaupapa nā māua ko Ahorangi Rawinia Higgins o Te Kawa A Māui. E mātua aro ana ki te hua o te reo Māori (ahakoa hapori, ahakoa tari kāwanatanga), Ko Te Kura Roa – Waiaro te wāhi ki Otākou, anā, ko tāna he titiro ki te waiaro o ngā tari kāwanatanga ki te reo Māori i Aotearoa. I Tīmata i 2011. Ko ngā kairangahau kua whai waahi ki tenei rangahau o Otākou nei, ko Dr Delyn Day, ko Gianna Leoni, ko Norma Bartlett, ko Merirangitiria Rewi, ko Julia Coates, ko Suzanne Duncan, ko Awhi Wakefield, ko Kelly-Ann Tahitahi, ko Tawini WHite, ko Raphael Richter-Gravier, ko Jacob Myhre, ko Victoria Campbell, ko Te Hau White, ko Marcelle Wharerau.
Ko ngā mātua kitenga o te rangahau rā, kia kura unua nei te whakarauora reo, arā, ko tā tētahi tētahi riu he titiro ki te whakapūmau i te oranga o te reo, ko tā tētahi, he he whai kia tipu te reo.
Te Tumu: He aha ngā painga e tūmanakohia ana?
Poia Rewi: kia whakahingāia mai ngā tari kāwanatanga, me te motu whānui o Aotearoa ka pai ake te waiaro ki te reo Māori.
Te Tumu: He aha ērā atu rangahau kāore anō kia meatia, engari kei te matea tonu?)
Poia Rewi: Kua nui pea nga rangahau, ko te tīni i te waiaro te mate nui. Hei ahakoa, ka whakamanatia te Pire Reo Māori ākuanei, tera pea koinā te rongoā ināhoki, ko tētahi o ngā tohutohu matua o te Pire, kia riro mā te iwi āna kaupapa mō te reo e kōkiri, ka mutu, ka mātua tophu Te Taura Whiri i te Reo Māori hei whai i te aro mai o ngā Tari Kāwanatanga ki te reo Māori. Kāore anō ngā tari kāwanatanga kia āta aro turukihia ā-hōmiromiro tonu nei. Koinā pea te mātua niho o te Pire Reo Māori ā taka iho ki te anamata.
Koia ēnei ngā mea e tautoko ana i te whakamahia o te reo Māori i ngā tari kāwanatanga:
Te Tumu: Kia ora, e hoa.
Nā, ā te Tāite, 14 Hōngongoi a Poia tū ai ki te kōrero mō ana mahi rangahau. Kō tāna Kauhau Ahorangi (Inaugural Professorial Lecture) tēnei. Hei te 5:30pm, Burns 2, kei te Whare Wānanga o Otākou. Haramai nei ki te whakarongo ki a ia.
